Emanuel Lasker - Szachowy Król z Barlinka

Emanuel Lasker - (ur. w Barlinku 24.XII.1868 - zm. w Nowym Jorku 11.I.1941) - szachista niemiecki. Filozof i matematyk. Szachowy mistrz świata w latach 1894 - 1921. W szachy nauczył go grać starszy brat Berthold, szachista reprezentujący mistrzowską klasę gry. Po ukończeniu gimnazjum 1888 r. przeniósł się do Berlina, gdzie studiował matematykę i filozofię Tu, dzięki bratu, nawiązał kontakt z szachistami zorganizowanymi w berlińskim klubie szachowym i zwrócił na siebie uwagę doświadczonych szachistów. W 1889 r. zwyciężył w pobocznym turnieju we Wrocławiu i uzyskał tytuł mistrza. W tym samym roku uczestniczył w I Międzynarodowym Turnieju zorganizowanym w Amsterdamie przez Amsterdamskie Towarzystwo Szachowe i zajął tam II miejsce. Sukcesy szachowe spowodowały, że zdecydował się na czasowe przerwanie studiów i rozpoczął karierę szachisty-profesjonalisty. W 1889 r. wygrał w Berlinie krótki mecz z von Bardelebenem (+2 -1 =1). W 1890 r. wygrał 4 mecze: w Liverpool z Birdem (+7 -2 =3), w Wiedniu z Englischem (+2 -0 =3), w Lipsku z Miesesem (+5 -0 =3) i w Manchesterze z Miniatim (+3 -0 =2) oraz zajął III miejsce w niewielkim turnieju w Grazu. Następnie przeniósł się do Londynu, gdzie w 1892 r. wygrał z Lee (+1-0 =1), a w 1892 r. wygrał kolejne 2 mecze: z Birdem (+5 -0 =0), i z Blackburnem (+6 -0 +4). W tym samym roku wygrał niewielki turniej w Londynie. Te sukcesy skłoniły go do wyzwania na mecz najwybitniejszego w tym czasie szachisty niemieckiego Siegberta Tarrascha, który zlekceważył to wyzwanie, uważając Laskera za wciąż jeszcze nierównorzędnego przeciwnika. W 1893 r. odniósł kolejne sukcesy. Wygrał 4 krótkie mecze: w Hawanie z Golmayo (+2 -0 =1) i z Vasquezem (+3 -0 =0), w Kokomo z Showalterem (+6 -2 =2) i w Nowym Jorku z Ettlingerem (+5 -0 =0). Wygrał również turniej w Nowym Jorku, uzyskując w nim stuprocentowy rezultat: 13 punktów z trzynastu partii ! Wyniki te skłoniły go do wyzwania Wilhelma Steinitza na mecz o mistrzostwo świata Mecz odbył się w 1894 r. Gra toczyła się w trzech miastach amerykańskich: Nowym Jorku, Filadelfii i Montrealu do dziesięciu wygranych partii. Zakończyła się bezapelacyjnym zwycięstwem dwudziestopięcioletniego wówczas Laskera (+10 -5 =4). Zwycięstwo Laskera starali się umniejszyć Tarrasch i Bardeleben, którzy zwracali uwagę na wiek Steinitza (58 lat). Jednak serią zwycięstw turniejowych Lasker dowiódł, że jest najsilniejszym szachistą świata Wprawdzie w Hastings w 1895 r. zajął zaledwie III miejsce, ale zwyciężył w kolejnych wielkich turniejach: w 1895/1896 r. w Petersburgu i w 1896 r. w Norymberdze. Wygrał następnie w Moskwie mecz rewanżowy ze Steinitzem, osiągając jeszcze lepszy wynik niż w poprzednim z nim spotkaniu (+10 -2 =5). Po tych zwycięstwach wycofał się na kilka lat z działalności szachowej i ukończył w 1899 r. uniwersytet w Heidelbergu. W 1902 r. na Erlangen University obronił pracę doktorską z matematyki i filozofii. W 1898 r. wygrał wielki turniej w Londynie, wyprzedzając swych głównych konkurentów: Pillsbury’ego, Janowskiego i Maroczy’ego o 4,5 pkt. (!). W 1900 r. zajął I miejsce w turnieju w Paryżu. W latach 1900 - 1912 przebywał w Anglii i USA. Grał raczej rzadko, a jego działalność szachowa ograniczała się do redagowania czasopisma szachowego „Lasker’s Chess Magazine” i występów w roli symultanisty. W tym czasie poświęcił się pracy naukowej z dziedziny matematyki i filozofii. Uczestniczył w czterech zaledwie turniejach: w 1904 r. w Cambridge Springs podzielił II-IV miejsce, w 1909 r. w Petersburgu podzielił I-II miejsce (z Rubinsteinem), w 1914 r. w Petersburgu zajął I oraz w 1918 r. w Berlinie - I miejsce. Turniej w Petersburgu (1914), to szczytowe osiągniecie sportowe Laskera. Pokonał tam głównych swych rywali: Capablankę, Alechina, Tarrascha, Marshalla, Rubinsteina. Coraz częściej natomiast staje w szranki w meczach o mistrzostwo świata W 1903 r. w Brighton rozegrał krotki mecz z Czigorinem z wynikiem +1 -2 =3 (nie był to mecz o mistrzostwo świata, lecz mecz tematyczny na temat gambitu Rice’a). W 1905 r. Tarrasch zwyciężył Marschalla (+8 -1 =8). W 2 lata później (Nowy Jork 1907) Lasker uzyskał w meczu z Marshallem jeszcze wyższy rezultat: +8 -0 =7. W 1908 r. doszedł wreszcie w Dusseldorfie do skutku oczekiwany od wielu lat mecz Laskera z Tarraschem, który zakończył się wspaniałym zwycięstwem mistrza świata (+8 -3 =5). Kolejny krotki mecz ze Speyerem w Amsterdamie w 1909 r. wygrał z wynikiem +2 -0 =1. Również w 1909 r. rozegrał 2 mecze z Janowskim w Paryżu z wynikami +2 -2 =0 i +7 -1 =2, a w roku następnym ze Schlechterem +1 -1 =8 w Wiedniu i w Berlinie oraz z Janowskim +8 -0 =3 w Berlinie. W meczu ze Schlechterem Lasker był o krok od porażki, wyrównanie nastąpiło dopiero w ostatniej (dziesiątej) partii meczu. W 1916 r. w Berlinie zostaje rozegrany mecz rewanżowy z Tarraschem, który Lasker wygrał niemalże bez walki (+5 -0 =1). Od 1912 r. przebywał w Berlinie, gdzie w 1918 r. zwyciężył w niewielkim turnieju. W 1921 r. został rozegrany kolejny mecz o mistrzostwo świata Przeciwnikiem Laskera był genialny Jose Raul Capablanca. Lasker wyraził zgodę na rozegranie meczu w tropikalnym klimacie w hawanie. To spotkanie zakończyło się dla niego bardzo niepomyślnie: +0 -4 =10. Po przegraniu czwartej partii zażądał przeniesienia spotkania do miejscowości o łagodniejszym klimacie, jednak żądanie to Capablanca odrzucił. Lasker, nie widząc możliwości kontynuowania równorzędnej walki, poddał mecz, który miał składać się z trzydziestu partii. Po utracie tytułu mistrza świata powrócił do aktywnego życia szachowego, dążąc do rewanżu oraz podreperowania nadszarpniętego prestiżu. Udało mu się to w pełni. W turnieju w Morawskiej Ostrawie w 1923 r. (nie uczestniczył w nim Capablanca), zajął I miejsce. W 1924 r. zwyciężył w wielkim turnieju w Nowym Jorku, wyprzedzając Capablankę o 1,5 pkt., zaś Alechina o 4 pkt. W 1925 r. w turnieju w Moskwie zajął II miejsce, za Bogolubowem, ale znów przed Capablanką. To już po raz trzeci uczestniczył w turnieju razem z Capablanką i po raz trzeci pozostawił go za sobą w tabeli. Świat szachowy domagał się rewanżowego spotkania Capablanki z Laskerem, jednak protokół londyński uzależnił ten mecz od złożenia przez Laskera gwarancji finansowych.

Protokół londyński - tekst umowy zawartej między mistrzem świata Capablanką, a niektórymi uczestnikami turnieju międzynarodowego w Londynie w 1922 r., potencjalnymi pretendentami do tytułu mistrza świata. Określono w nim warunki pozwalające mistrzowi świata przystąpić do meczu w obronie tytułu jedynie po ich spełnieniu. Główne, finansowe punkty protokołu:

a) organizatorzy meczu, o których stara się pretendent, muszą zagwarantować fundusz nagród w wysokości przynajmniej 10 000 dolarów, zwrot kosztów przejazdu oraz pełne utrzymanie,

b) z funduszu nagród mistrz świata otrzymuje 20 proc., a pozostała część zostanie podzielona następująco: 60 proc. zwycięzca i 40 proc. pokonany,

c) wyzywający pretendent składa zastaw w wysokości 500 dolarów; w ciągu 3 miesięcy obaj przeciwnicy składają po 500 dolarów, a popierający pretendenta „mecenas” (lub klub czy organizacja) - 3 000 dolarów; zebrana w ten sposób kwota 4 500 dolarów stanowi vadium; pozostała suma funduszu nagród powinna być zdeponowana najpóźniej na 24 godz. Przed rozpoczęciem meczu, w przeciwnym razie vadium zostaje podzielone w stosunku 3:2 na korzyść mistrza świata.

Protokół londyński został na ogół źle przyjęty w kołach szachowych. Zarzucono Capablance, że ukrył się za „złotym wałem”, praktycznie uniemożliwiając rozegranie z nim meczu o tytuł. Czołowi szachiści świata nie dysponowali bowiem taką kwotą. Zwracano przy tym uwagę na fakt, że poprzednicy Capablanki - Steinitz i Lasker gotowi byli do gry bez żadnych wstępnych warunków finansowych. Sam Capablanca uzasadnił protokół londyński chęcią zwrócenia organizatorów na konieczność liczenia się ze złą sytuacją materialną czołowych arcymistrzów.

Ponieważ tego rodzaju gwarancji Lasker nie był w stanie złożyć, a ponadto nie został zaproszony na turniej do Nowego Jorku w 1927 r., rozgoryczony wycofał się na wiele lat z aktywnego uczestnictwa w życiu szachowym. Zajął się studiowaniem historii gier karcianych oraz „go”, poświęcił się grze w brydża, która stanowiła główne źródło jego utrzymania.

W 1934 r. (miał wtedy 66 lat) otrzymał zaproszenie na wielki turniej do Zurychu. Zajął w nim V miejsce, wyprzedzając m.in. Bernsteina, Nimzowitscha, Stahlberga.

W 1935 r. otrzymał zaproszenie na II Turniej Moskiewski, gdzie zajął III miejsce (!), wyprzedzając znów Capablankę, Spielmanna, Lilienthala i całą plejadę młodych, utalentowanych arcymistrzów radzieckich. Po tym turnieju zrzekł się obywatelstwa niemieckiego i postanowił przyjąć obywatelstwo radzieckie.

Startował jeszcze w dwóch wielkich międzynarodowych turniejach: w 1936 r. w Moskwie, gdzie zajął VI miejsce oraz w Nottingham, gdzie podzielił VII-VIII miejsce (przed Vidmarem, Bogolubowem, Tartakowerem). W 1937 r. wyjechał z ZSRR i udał się do USA, gdzie pozostał do śmierci. Był wyjątkową postacią wśród szachowych mistrzów świata. Tytuł mistrza świata utrzymał przez 27 lat. Ewenementem był również fakt jego czterdziestoletniej aktywności turniejowej (1890 - 1936). Był mistrzem świata, który w każdej chwili, bez stawiania warunków finansowych, gotów był do obrony swego tytułu. Wyjątkiem było unikanie meczu z Polakiem Akibą Rubinsteinem w latach 1912 - 1913, tj. w okresie najwyższej formy tego ostatniego, podczas gdy on sam nie uczestniczył w tym czasie zbyt aktywnie w życiu szachowym. Później I wojna światowa uniemożliwiała spotkanie tych dwóch wielkich szachistów. Był zwolennikiem logicznej szkoły Steinitza, którą jednak wzbogacił swoją filozofią i elementami psychologicznymi. Pojmował szachy jako walkę dwóch idei, dwóch przeciwstawnych koncepcji, dwóch charakterów, dwóch umysłów. Element walki ma tu rozstrzygające znaczenie, bo oddziaływał niezwykle silnie na stan nerwowy człowieka. W ferworze walki człowiek może popełniać błędy i ten fakt potrafił wykorzystać tak, jak nikt przed nim ani po nim wykorzystać nie potrafił. „Nie uznaję obiektywnie przegranej partii - mawiał Lasker - Jak długo przeciwnik mój może popełnić błąd, staram się to mu ułatwić i walczę... Nie staram się znaleźć obiektywnie najlepszego posunięcia. Wolę posunięcie najbardziej nieprzyjemne dla mego przeciwnika”. Był niestrudzonym orędownikiem walki o podniesienie rangi szachistów profesjonalnych, o podniesienie ich zarobków, honorariów za starty. Usiłował wywalczyć prawa autorskie na wygraną partię, ale to mu nie udało się. Problem ten do chwili obecnej nie został prawnie uregulowany.

Filozofia szachów - Emanuel Lasker w swych ogólnych pracach filozoficznych (jak np. w „Kampf” z 1907 r.) nawiązuje do gry szachowej, widząc w niej doskonały model zarówno sytuacji konfliktowych, jak i konstrukcji światopoglądowych Te myśli, poparte genialnym rozumieniem szachów nie tylko w teorii, lecz i w praktyce - rozwinął Lasker w wielu publikacjach drukowanych w czasopismach (w „Szachiście Polskim” 1 914 r., nr 7/8 ukazał się jego artykuł w polskim przekładzie pt. Filozofia gry królewskiej). Filozofia szachowa Laskera wychodziła daleko poza przedziały specjalizacji i praktycyzmu obracając się w sferze kryteriów i problemów ogólnoludzkich („szachy i życie” - paralela stawiana przez wielu myślicieli i artystów). Dociekania Laskera o istocie walki na szachownicy, strategii i taktyce gry - są już bliskie osiągnięciom gałęzi naukowej, która wkrótce miała się rozwinąć - teorii gier.

Psychologia i szachy - Emanuel Lasker był szachistą, który doceniał element psychologiczny w grze w szachy i uważał go niemal za wiodący składnik walki z przeciwnikiem. Stworzył on pojęcie „gry psychologicznej”, zalecał i stosował analityczne rozpoznawanie osobowości przeciwnika i w następstwie tego wprowadzanie określonej taktyki gry, wyboru posunięć „najmniej przyjemnych” dla strony przeciwnej. Richard Reti uważał, że przypisywane Laskerowi „szczęście” w grze polegało na bezbłędnej ocenie psychologicznej jego przeciwników.

Władysław Litmanowicz i Jerzy Giżycki

SZACHY od A do Z