CIEKAWE ZAKĄTKI NASZEJ GMINY

Żydowo to wieś położona  5 km od Barlinka

Żydowo (nazwa niemiecka „Siede”). Nazwa osady pochodzi od imienia Zidobyt, Żydosław lub  Żydomir – Inne źródła rozpatruja pochodzenie nazwy od : villa Sydowe 1295, Sydow 1337, Zydow 1418,  Sidow, Sydow 1564, Siede 1944 stara wieś, swoimi korzeniami sięgająca średniowiecza. W źródłach pisanych „Sydow” wspomniane jest, że w sierpniu 1295 r. margrabia Albrecht podarował wieś wraz z sądownictwem, pastwiskami, lasami, potokiem . W Żydowie znajdował się kościół z XIV/XV w. Cysterki (23.XI.1418 r.) nadają sołectwo z 4 łanami, karczmą i 2 zagrodnikami Piotrowi Wendtlandt. Claus Segefeld (13.VII.1470 r.) daje im posiadane dotąd sołectwo w zamian za dożywotnie zaopatrzenie i zamieszkanie w klasztorze. Od 1478 r. wieś znów w Brandenburgii (Nowej Marchii). W 1564 r. granica państwowa biegnie od zbiegu pól Niepołcka z Chrapowem (wsie leżące na Pomorzu), potem między polami Żydowa i Chrapowa (poprzez lasek Elzen Holtz, jez. „Szybiel”, Diebel Grund) do pól Płonna. Po reformacji posiadłości cysterek stanowią domenę państwową. Elektor (19.VI.1571 r.) przekazał wieś rodowi Waldowów z Pełczyc, w tym z 6 łanami folwarcznymi, 4 łanami sołtysa, z 1 łanem lenna sołtysiego, 9 chłopami mającymi po 3 łany, lennem kościelnym, jak również z daniną w życie z młyna.

Wieś o metryce XIII-to wiecznej należała do rodzin: von Sydow (1272 – 1295); von Waldow (1571 – 1700); von Kalkreuth (2 poł. XVII w.); von Köthen (1710 – 1713); do Marcina Centenius (1718 r.); von Blanckensee (XVIII w.); W 1809 r. folwark Siede lub Siedow podlegał domenie państwowej w Pełczycach; von Oppen (1828).

Około 1874 roku majątek w Żydowie zakupił generał-porucznik von Wittich, za pieniądze otrzymane od cesarza za zasługi w wojnie prusko-francuskiej (1870-1871).

 Jego córkę jedynaczkę w 1883 r. poślubił Otto von Kalckstein z Wogau w Prusach. Piękny krajobraz Żydowa urzekł go wcześniej podczas kampanii wojennej roku 1870. Ciekawa historia rodziny Kalckstein :

Ważną postacią rodu był Christian Ludwig  von Kalckstein szlachcic polskiego pochodzenia (o nazwisku Stoliński)  żył w latach 1627 –1672. Był polskim pułkownikiem i dziedzicem na Wogau w Prusach Wschodnich, należących wówczas, jako lenno, do Królestwa Polskiego. Po pokoju oliwskim w 1660r. król polski przekazał te ziemie elektorowi brandemburskiemu, którym był wówczas wielki elektor. Fryderyk Wilhelm. W ten sposób mieszkańcy Prus Wschodnich stali się poddanymi Brandenburczyków. Szlachta pod rządami króla polskiego miała wiele przywilejów, które ukrócił elektor. Zawiązała się opozycja miast Prus Wschodnich przeciwko elektorowi. Na czele spisku szlachty stał Albrecht von Kalckstein, generał – porucznik cesarski, polski dworzanin i miecznik koronny. Po śmierci ojca przywódcą został syn Christian Ludwig. Jednak pomiędzy nim, a bratem doszło do sporu o dziedzictwo i brat doniósł elektorowi o działaniach Christiana. Dowiedział się jednak o tym i zbiegł do Warszawy, pod opiekę króla polskiego. Jednak elektor kazał go schwytać. Nocą, zawiniętego w dywan przewieziono go przez granicę do Prus. Odbył się  proces o zdradę i Christian Ludwig von Kalckstein został ścięty na rynku w Kłajpedzie. Było to w 1722 r. Historia ta stała się podłożem do znanego filmu „Czarne Chmury”, a nasz bohater to filmowy to  Dowgird.

Von Kalckstein (1883-1945) Otto von Kalckstein przejął z żoną majątek w Żydowie. Jego syn, rotmistrz Fryderyk Wilhelm Ludwik (ur.  1887), kontuzjowany w I wojnie światowej zajmował się majątkiem do 1945 r. Majątek w 1939 r. liczył 985 ha (410 ha ziemi ornej, 85 ha lak, 370 ha lasu).

Hodowano 59 koni, 196 krów, 339 owiec, 138 świń. Gorzelnia, gręplarnia. Do majątku należał folwark Wolfsburg (pol. Wilcze), leśniczówka i młyn Rauschmühle na potoku Rausche (dziś Sitnik, pospolicie Spalonka bo młyn z leśniczówką spalone w 1945). Z małżeństwa z Elizą Gropius miał rotmistrz synów: Jana (zginął w II wojnie), Chrystiana Eryka Ottona (oficera lotnictwa poległego w Chojnie 26 VII 1943 w samolocie który runął podczas akrobacji), Fryderyka  (strzelił sobie w skroń w młynie Sitnik k. Żydowa podczas urlopu w 1942, podobno ze strachu przed powrotem na front wschodni).  Po wkroczeniu Rosjan do Żydowa Kalckstein został 1 II 1945 aresztowany. Polscy robotnicy postarali się o jego uwolnienie. Wkrótce jednak uwięziono go ponownie, osadzono w areszcie sowieckim w Barlinku, gdzie wedle Karbego zmarł na serce w końcu maja 1945 r. Inną wersję zna badacz dziejów Barlinka i okolic, Kazimierz Hoffmann: Kalckstein miał umrzeć w piwnicy magazynu GS-u (obecnie hurtownia z artykułami gospodarstwa domowego) i został zapewne pochowany na jego tyłach. Grób już dawno zrównany z ziemią. W latach 70. Grzybowski na rodowym cmentarzyku Kalcksteinów wzniósł symboliczny nagrobek z napisem „Ludwig von Kalckstein ur. 22 12 1886, zm. 27 III 1945” Nagrobek zniknął przed paroma laty (”Ziemia Gorzowska” 1998 nr 12). Natomiast Karbe wspominał: „Kiedy odwiedziłem w 1970 r. pana Grzybowskiego, który po wojnie objął opuszczony przez Niemców ogród w Barlinku, nie mogliśmy odnaleźć miejsca pochówku mojego wuja. Andreas Grzybowski jeszcze przez wiele lat dbał o utrzymanie w porządku, znajdującego się w lesie na dobrach majątku Żydowo, grobowca rodzinnego naszej rodziny, aż do czasu gdy sam zakończył ziemską wędrówkę” (op. cit., s. 254)

W rodzinie Kalcksteinów przetrwał sentyment do Polski i Polaków. Polscy pracownicy folwarku  mówili o dobrym traktowaniu przez właściciela.

W kwietniu 1996 r. w Muzeum Okręgowym w Gorzowie odbyła się promocja polskiego wydania książki Hildegardy von Laer o majątku rodzinnym Sosny k. Witnicy. Autorka przyjechała z kuzynem, Clausem Karbe z Poczdamu. Ten podczas spotkania opowiadał o swej młodości spędzonej w Żydowie. Dariusz Rymar z miejscowego archiwum poprosił go o spisanie wspomnień i potem wydrukował je (Ród Kalcksteinow z Żydowa k. Barlinka) na łamach „Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego (nr 4, za 1997). Oto istotne fragmenty tego przekazu:

Siostra jego matki była żoną rotmistrza Ludwika von Kalcksteina. On bywał często w Żydowie mając tam trzech kuzynów i kuzynkę Barbarę. „W latach wojny w majątku pracowało wielu polskich jeńców. Wuj dbał o to by obchodzono się z nimi przyzwoicie. Szczególnie jego zaufanym był ogrodnik Andrzej Grzybowski. Pomiędzy moim wujem, ogrodnikiem a jeńcami krążyła żywność, tytoń i alkohol, co wówczas było surowo zabronione” Kiedyś wuj powiedział mu żartem, że Kalcksteinowie są prawie polskim rodem. Rotmistrz poprosił też Clausa o staranne przepisanie tablicy genealogicznej przodków na ozdobnym podkładzie. Wśród nich  było pełno pruskiej szlachty, w tym i o polskich nazwiskach. Innym razem zaprowadził Karbego do sali jadalnej, w której wisiały obrazy przodków. Dwa z nich pochodziły z II polowy XVII w. Jednym z nich był portret Krystiana Ludwika, polskiego pułkownika ściętego w 1672 r. Opowiadał obszernie o jego tragicznych losach.

Walory przyrodnicze wsi Żydowo

Wieś Żydowo położona jest w Dolinie Rzeki Płoni w urozmaiconym terenie mającym fantastyczne walory krajobrazowe. Park z początku XIX w. naturalistyczny, o pow. 6 ha  przylega do założenia folwarcznego, z którego do dnia dzisiejszego zachowało się tylko 6 budynków gospodarczych i 4 mieszkalne  dawnych pracowników gospodarstwa W ich obrębie znajdował się kościół wymieniany już w 1337 r. oraz pałac.

Park wkomponowany w krajobraz znajduje się na osi widokowej. Początek jej daje jezioro Żydowskie, a następnie oś przebiega przez drogę i położone przy niej zabudowania (wieś ulicówka), folwark, miejsce po nieistniejącym pałacu, park – w nim aleja klonowa, altana widokowa (obecnie fragmenty), w obniżeniu staw, dalej tereny rolnicze – uprawne, a perspektywę zamyka wzniesienie porośnięte drzewostanem, który skrywa cmentarz ewangelicki założony po epidemii tyfusu.

W parku zarejestrowano 31 ciekawych gat. drzewiastych.

Znajduje się tam ww. aleja z klonu pospolitego (Acer platanoides L.) - drzewa o obw. pni 220 – 250 cm - (inne   – 1713); . W parku pośród wielu roślin uwagę zwracają

- 2 dęby szypułkowe (Quercus robur L.) o obwodach pni 416 i 464 cm,

- dąb szypułkowy w odm. stożkowej (Quercus robur - f. fastgiata Lam.) o obw. pnia 316 cm,

- klon srebrzysty (Acer saccharinum L.) o obw. pnia 384 cm,

- szupin japoński (Sophora japonica L.) (o obw. pnia 280 cm,

- buk zwyczajny (Fagus silvatica) najgrubsze o obw. pni 255, 234, 410 cm,

- kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum L.) o obw. pnia 256 cm,

- dereń biały (Cornus alba L.) o obw. pnia 35 cm,

- chojna kanadyjska (Tsuga canadensis (L.) Carriére) o obw. pnia 180 cm. 

- bluszcz pospolity (Hedera helix L.).

Rosną także: klon jesionolistny (Acer negundo),

- klon pospolity odm. Schwedlera

(Acer platanoides ‘Schwedleri’),

- olcha czarna (Alnus glutinosa),

- karagana syberyjska (Caragana arborescens),

- grab pospolity (Carpinus betulus) – szpaler,

- powojnik biały (Clematis vitalba),

- głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna),

- jesion wyniosły (Fraxinus excelsior),

- mahonia pospolita (Mahonia aquifolium),

- robinia biała (Robinia pseudoacacia),

- śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus),

- lipa drobnolistna (Tilia cordata),

- wiąz szypułkowy (Ulmus laevis),

- wiąz polny (Ulmus carpinifolia),

- czereśnia ptasia (Prunus avium L.).

Do wsi prowadzi droga brukowa obsadzona jednostronnie dębem szypułkowym (45 okazów) o obw. pni od 210 cm do 465 cm.

Przy innej z dróg również brukowanej przebiegającej przy parku jest aleja z klonu pospolitego

- 2 platany klonolistne (Platanus xhispanica Mill.)  o obw. pni 230 i 260 cm rosną przy budynku mieszkalnym w centrum wsi.

Stan zachowania parku – zachowany starodrzew, układ komunikacyjny nieczytelny ,wyjątek stanowi aleja z klonu pospolitego , zachowały się budynki gospodarcze  i mieszkalne folwarku

Z założenie przestrzennego  to  park krajobrazowy

Park jest obecnie nieuporządkowany, zarośnięty. Budynki gospodarcze użytkowane przez rolników.  Całość wymaga uporządkowania i oczyszczenia. Obiekt warto udostępnić turystycznie, ze względu na  jego bogactwo i różnorodność przyrodniczą oraz na walory krajobrazowe okolicy.

Teren parku i lasów wokół Żydowa  obecnie zarządzany jest przez Nadleśnictwo Barlinek.

NIEPOŁCKO

Wieś Niepołcko położona jest w odległości 8 km na północ od Barlinka, na terenie morenowym Doliny Płoni w malowniczej okolicy. Do wsi prowadzi droga lokalna z Barlinka przez Żydowo.

Istnienie słowiańskiej osady ok. 1 km na płd. od  dzisiejszej wsi nad Płonią dopatrzono się  w miejscu nazwy terenowej Niepölzig Ort w obszarze Żydowa. Z miejsca tego mogli być mieszkańcy przeniesieni do Niepołcka.

Nazwa:  Nepolsk(e) 1235, Nepolske 1236,  Nypoltzke 1300, Nyepolczick 1337, Niepolzig 1564, Niepölzig 1944

Książę pomorski Barnim I potwierdza  w 1235 r. cystersom z Kołbacza dobra, w tym na końcu listy wymieniając Dobropole, Treben, Nepolske. Dobropole i zaginiony Trzebień (k. Dolic) nadawał cystersom książę Wielkopolski Władysław Odonic w 1233 r., zatem Niepołcko musiało być przez kogoś świeżo nadane. Natomiast Biskup kamieński Konrad III nadaje 29 V 1236 tymże cystersom dziesięciny z licznych ich wsi otrzymując tytułem rekompensaty dwie wsie Niepołcko i Koszewko (to nad Miedwiem). Biskup Herman  13 VII 1280 roku odstąpił wieś margrabiom brandenburskim wraz z całą ziemią pełczycką.

W dniu 2 VI 1300 roku Margrabia Albrecht III nadaje wieś cysterkom z Pełczyc na pełnych prawach świeckich i duchownych zwolnioną od biedy (podatku gruntowego). W drugim dokumencie tego aktu mowa też o młynie, ale dokument ten uchodzi za falsyfikat bowiem margrabia w 1298 roku przekazał ziemię pełczycką swym kuzynom z linii starszej Askańczyków.

Jednak w 1337 roku wieś w ziemi pełczyckiej posiadała zaledwie 16 łanów. Wioski kolonizacyjne zamykano bowiem w areale 64 łanów. Nie było więc możliwe przeniesienie wsi nadal słowiańskiej na prawo niemieckie ze względu na niepełna liczbę łanów.

Wzmiankowano w 1543 roku w opisywanym miejscu o Młynie, a 1564 roku o wsi, która była wsią cysterek z Pełczyc, na granicy państwowej, na pograniczu z Laskówkiem, wspomniano też młyn na granicznym potoku „Buk” (Buckfliess), należący  do rodu Billerbecków z Chrapowa, którym młynarz daje 4 węgorze czynszu od dawna.

Dalej granica biegnie do pogranicza z polami Chrapowa na Pom. i Żydowa w dolinie Płoni. Wraz z młynem, Płonnem 27 XI 1577 wieś została nadana przez elektora brandenburskiego Jana Jerzego w lenno za wierna służbę zarządcy domeny państwowej z Drezdenka Veitowi von Tobell.Potem w XVII w. Waldowów, w XVIII w. Schacków, Enckewortów, Schöningów, Papsteinów, Mellentinów, w XIX w. Frankenbergów, Bergów, Gransów, od 1909 r. von Kehlerów, którzy wyremontowali dwór z XVIII w. zbudowali spichlerz, wodociąg, odbudowali dworek z 1 połowy XIX w., zbudowali dworek Villa Syla przy drodze do Laskówka.

Znajduje się tam Kościół na fundamencie kamiennym zapewne z XVI w., zaledwie o wymiarach 12x7 m z dzwonnicą obok z XIX w., dzwonami z 1859 r. Zniszczony został w 1945 roku. Wieś należała parafii Chrapowo, od 1951 roku do parafii Pełczyce.

Walory przyrodnicze Niepołcka

Park zajmuje łagodne zbocze opadające od strony dworu ku Rzece Płoni. Granice parku wyznaczają zabudowa wsi, pola i użytki zielone oraz Płonia. Przez wieś biegnie brukowana droga, z której jest dojazd do folwarku. Z dawnej zabudowy folwarku zachował się klasyczny dwór ryglowy, dwukondygnacyjny z wysokim mansardowym dachem, ze ściętymi narożnikami. Obecnie popada w ruinę. Z zabudowań folwarcznych istnieje stodoła, pozostałe budynki zrujnowane i rozebrane. Zachowały się również fragmenty murów okalających dawniej park. W sąsiedztwie dworu rośnie wiele ciekawych drzew. Sąsiedztwo Płoni powoduje, że teren parku jest podmokły ze względu na zniszczony system odwadniający. Park charakterem przypomina las. Ma budowę warstwową i jest silnie zarośnięty. Nie występują tu żadne alejki – system komunikacyjny zatarty.

Drzewostan składa się głownie z gatunków rodzimych. Jest on zróżnicowany pod względem wieku. Najstarsze drzewa określano na 240-280 lat. Tworzą je pojedynczo rosnące wokół dworu dęby, lipy, kasztanowce, platany. W zadrzewieniu dominuje olsza, jesiony i dęby. Drzewa rosną w zwarciu, tworząc jedno- lub wielogatunkowe grupy. W wyniku zaniedbania starodrzew ulega niszczeniu

I wyrasta liczny samosiew. Zachowała się część alei mieszanej z kasztanowca i klonu. Z krzewów występują czarny bez leszczyna pospolita, trzmielina europejska, bez-lilak, płozy się bluszcz. Wśród drzew wyróżniają się: 2 platany klonolistne o obwodach pni 550 i 565 cm – to pomniki przyrody, dęby szypułkowe o obwodach pni 350, 470 cm, lipy drobnolistne o obwodach pni 200 - 370 cm, kasztanowce białe o obwodach pni 215 – 315 cm, jesiony wyniosłe o obwodach pni 200 i 212 cm.

W krajobrazie wsi park jest tłem kolorystycznym dla najbliższej zabudowy. W krajobrazie naturalnym wysoka zieleń parku łączy się z otoczeniem. Drzewa chronią dwór  i  pozostałą zabudowę wsi przed silnymi wiatrami. Jest akcentem zieleni wysokiej w rolniczym terenie. Wpływa na stosunki wodne w otoczeniu. Stanowi ostoję dla zwierząt i ptactwa.

Żydowo i Niepołcko to urocze miejscowości z niepowtarzalnym krajobrazem okalającej wsie Doliny Płoni . Przez Niepołcko przepływa rzeka Płonia , która w tych okolicach ma charakter zbliżony do rzek górskich. Serdecznie zapraszamy do odwiedzenia tych pełnych nierozwikłanych tajemnic miejscowości.

Tekst opracowano :Centrum Informacji Turystycznej  Barlinek na podstawie:  referatu- przygotowanego w 2006 r. na Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego-Sekcji Dendrologicznej  w Zielonej Górze – Grzegorz Przybylski

Informacje ze strony http://pelczyce.org/content/view/75/29/ opracowanie prof. Edward Rymar. Opracowania badacza dziejów Barlinka  i okolic Kazimierza Hofmanna.